Abdijkerk

De abdijkerk is het enige overgebleven gebouw van de in 1192 gestichte Sint Bernardusabdij, dat uitgroeide tot een van de beroemdste en rijkste Cisterciënzer abdijen van Noordwest-Europa. De abdij ging na plunderingen in 1580 door brand en afbraak geheel verloren, alleen de ziekenzaal voor lekenbroeders bleef relatief goed overeind en werd in 1594 heringericht met de Hervormde kerk aan de oostzijde, en een school met meesterswoning in een kleiner deel aan de westzijde. De Staten van Stad en Ommelanden van Groningen bepaalden in 1598 dat dit gebouw als ‘monumentum antiquitatis’ niet afgebroken zou worden, een vroege vorm van monumentenzorg door de overheid. Dankzij deze herbestemming is dit gebouw het oudste overgebleven medische gebouw en een uniek voorbeeld van Cisterciënzer architectuur in Nederland.

Het rechthoekige bakstenen zaalgebouw onder een zadeldak is gebouwd in de zogenaamde romano-gotische stijl. Kenmerkend zijn het gevarieerde siermetselwerk, de rondstaven rond nissen en vensters en de wandgeleding. Op de westgevel staat een torenelement met een historisch uurwerk en een luidklok.

Rond 1720 werd het kerkgedeelte in opdracht van Evert Joost Lewe van Aduard ingericht als familiekapel en omstreeks 1850 werd het exterieur gemoderniseerd in neogotische stijl. Nadat de school in het begin van de twintigste eeuw het gebouw verliet kwam dat deel in bezit van de gemeente Aduard, die het in 1907 overdroeg aan Rijk. De Hervormde Gemeente volgde dat voorbeeld in 1909  op voorwaarde dat zij het als kerkgebouw zouden kunnen blijven gebruiken. Er volgde een noodzakelijke restauratie in de periode 1917-1928 door architect van de Rijksgebouwendienst Hendrik van Heeswijk, waarbij de romano-gotische architectuur van circa 1300 werd hersteld en deels teruggebracht. Die restauratiefase bracht ook de rijke oorspronkelijke tegelvloer aan het licht. Deze plavuizenvloer met decoratieve patronen is karakteristiek voor de Cisterciënzer architectuur van circa 1300 en de aanwezigheid ervan wijst op een representatieve en deels sacrale functie, passend bij een ziekenzaal voor lekenbroeders. De vloer is herplaatst in het westelijke deel van de kerk. Het achttiende-eeuwse kerkmeubilair dateert uit de tijd van de familie Lewe en is kwalitatief en stilistisch vergelijkbaar met het snijwerk dat in de tijd van Daniel Marot in Den Haag en Amsterdam werd geproduceerd.